پژوهشهای اخیر در مرکز سرطان MD Anderson دانشگاه تگزاس سرنخهایی جدید درباره جذام یا بیماری هانسن ارائه کردهاند که از دیرباز بشر را تحت تأثیر قرار داده است. این یافتهها که در مجله PLOS Neglected Tropical Diseases منتشر شدهاند، حاکی از آن هستند که جذام ممکن است قدیمیترین عفونت اختصاصی انسان باشد و منشأ آن به میلیونها سال قبل بازگردد.
جذام: بیماریای که هنوز زنده است
با وجود کاهش شیوع جذام در دهههای اخیر، این بیماری همچنان سالانه صدها هزار مورد جدید در سراسر جهان را شامل میشود. در ایالات متحده، جذام یک بیماری نادر محسوب میشود، با حدود ۱۰۰ تا ۲۰۰ مورد جدید سالانه.
جذام عمدتاً پوست و اعصاب را هدف قرار میدهد و در صورت عدم تشخیص یا درمان نادرست، میتواند منجر به ضایعات پوستی گسترده، تغییرشکل چهره و اندامها، ناتوانی و حتی مرگ شود. علاوه بر این، انگ اجتماعی ناشی از جذام باعث میشود که تشخیص بیماری معمولاً با تأخیر زیاد انجام شود.
کشفی تصادفی اما مهم
در سال ۲۰۰۸، دکتر شیانگ یانگ هان، آسیبشناس در MD Anderson، موفق به کشف گونهای جدید از باکتری عامل جذام به نام مایکوباکتریوم لپروماتوزیس (Mycobacterium lepromatosis) شد.
پیش از این کشف، تنها یک گونه از باکتری به نام مایکوباکتریوم لپره (Mycobacterium leprae) به عنوان عامل جذام شناخته شده بود. در سالهای اخیر، دکتر هان و همکارانش مایکوباکتریوم لپروماتوزیس را در بیماران کشورهای مکزیک، کانادا، برزیل، سنگاپور و میانمار شناسایی کردهاند.
در همکاری با فرانسیسکو سیلوا، متخصص ژنتیک تکاملی از اسپانیا، تیم تحقیقاتی ۲۰ ژن از مایکوباکتریوم لپروماتوزیس را تحلیل کرده و آنها را با ژنهای مایکوباکتریوم لپره مقایسه کردند.
نتایج نشان داد که دو گونه باکتری جذام حدود ۱۰ میلیون سال پیش از یک جد مشترک منشعب شدهاند.
تکامل جذام: از یک باکتری آزاد تا یک انگل انسانی اختصاصی
پیش از این انشعاب، جد مشترک این دو گونه تحت یک فرایند تکامل کاهشی گسترده (Reductive Evolution) قرار گرفته و در حدود ۴۰ درصد از ژنهای خود را از دست داده یا غیرفعال کرده است.
این تکامل کاهشی باعث شده که این باکتریها دیگر قادر به زندگی آزاد در محیط نباشند و به یک انگل وابسته به انسان تبدیل شوند.
یک نظریه جامع درباره قدمت جذام
در مطالعه جدید، هان و سیلوا این شواهد را با سایر دادههای علمی ترکیب کرده و نظریهای ارائه کردهاند که نشان میدهد جذام میلیونها سال پیش در انسانهای نخستین وجود داشته است.
شواهد کلیدی این نظریه عبارتند از:
جذام یک بیماری کاملاً انسانی است:
- این بیماری میزبانها یا مخازن طبیعی دیگری ندارد.
- باکتری مایکوباکتریوم لپره فقط در آرمادیلوهای وحشی در آمریکای شمالی و جنوبی یافت شده که احتمالاً از طریق کاوشگران اولیه آمریکایی، چند صد سال پیش به این حیوانات منتقل شده است.
ثبات ژنتیکی حیرتانگیز باکتری جذام:
- بررسی بیش از ۴۰۰ نمونه مختلف از سراسر جهان نشان داده که ژنوم همه آنها تقریباً یکسان است (کلونال بودن).
- این مسئله نشان میدهد که انسانها هنگام خروج از آفریقا حدود ۱۰۰,۰۰۰ سال پیش، باکتری جذام را با خود حمل کردهاند.
آخرین جد مشترک جذام ۱۰ میلیون سال پیش:
- آخرین جد مشترک دو گونه باکتری جذام حدود ۱۰ میلیون سال پیش تکامل کاهشی خود را کامل کرده و توانایی زندگی آزاد را از دست داده است.
آغاز جهش به جذام انسانی حدود ۲۰ میلیون سال پیش:
- بررسی ژنهای غیرفعال باکتری نشان میدهد که غیرفعالسازی ژنتیکی در حدود ۲۰ میلیون سال پیش آغاز شده است.
- این احتمال وجود دارد که در این زمان، باکتری جد مشترک به اجداد اولیه انسان منتقل شده و بهتدریج از یک باکتری آزاد به یک انگل اختصاصی انسانی تبدیل شده است.
بینشی جدید درباره بیماریزایی جذام
این مطالعه نشان میدهد که جذام ممکن است نتیجه یک فرایند انگلگرایی طولانیمدت بین باکتری و میزبان انسانی باشد.
فرایند “قایمباشک” با سیستم ایمنی انسان:
باکتری جذام بهطور مداوم خود را با تغییر یا حذف مولکولهای خطرناک برای سیستم ایمنی، پنهان میکند. این فرایند باعث میشود که سیستم ایمنی بدن نتواند بهراحتی آن را شناسایی و از بین ببرد.
نتیجه: بقای طولانیمدت باکتری در انسان
این سازگاری تکاملی باعث شده که جذام میلیونها سال در انسان باقی بماند، بدون اینکه نیاز به تغییرات اساسی داشته باشد.
پیامدهای این کشف برای تحقیقات آینده
دکتر هان میگوید که کشف گونه جدید مایکوباکتریوم لپروماتوزیس کاملاً تصادفی بود، اما همین کشف به درک بهتری از سیر تکامل جذام منجر شد.
او اضافه میکند:
“این یافتهها نهتنها به درک جذام کمک میکنند، بلکه میتوانند دیدگاه ما را درباره سایر بیماریهای عفونی انسانی نیز تغییر دهند.”
اهمیت این کشف:
- نشان میدهد که جذام یکی از قدیمیترین بیماریهای اختصاصی انسانی است.
- کمک به درک بهتر از مکانیسمهای تکاملی سایر بیماریهای عفونی مزمن.
- میتواند به تحقیقات جدید درباره چگونگی فرار پاتوژنها از سیستم ایمنی انسان کمک کند.
هان و تیمش در حال حاضر روی توالییابی کامل ژنوم مایکوباکتریوم لپروماتوزیس و تحلیل آن کار میکنند تا اطلاعات بیشتری درباره این بیماری تاریخی به دست آورند.
نتیجهگیری
جذام احتمالاً قدیمیترین عفونت انسانی شناختهشده است که قدمت آن به میلیونها سال پیش بازمیگردد.
دو گونه از باکتری جذام حدود ۱۰ میلیون سال پیش از یک جد مشترک منشعب شدهاند.
این باکتری طی ۲۰ میلیون سال گذشته، به یک انگل اختصاصی انسانی تبدیل شده است.
مکانیسمهای بقای جذام در بدن انسان ممکن است با سایر بیماریهای مزمن و عفونی مرتبط باشد.
این مطالعه افقهای جدیدی برای تحقیقات عفونی و تکاملی باز کرده و میتواند در آینده به بهبود روشهای تشخیص و درمان جذام و سایر بیماریهای مشابه کمک کند.
:Reference
Han, X. Y., & Silva, F. J. (2014). On the age of leprosy. PLoS Neglected Tropical Diseases, 8(۲), e2544. https://doi.org/10.1371/journal.pntd.0002544